Sońǵy jyldary tabıǵı resýrstardy utymdy paıdalanýǵa kóbirek kóńil bólinýde, úkimet jańartylatyn energıa kózderin kóbirek paıdalaný jáne klımattyń ózgerý qaýpine jedel den qoıý sharalaryn qabyldaýda. Qazaqstan kóptegen elder sıaqty ekologıalyq problemalarǵa úlken mán beredi.

Sońǵy birneshe onjyldyqta ekonomıkalyq damý qarqyndy júrip keledi, adamnyń ómir súrý sapasynyń standarttary jaqsaryp, demografıalyq ósý qarqyny údeı tústi, bul tabıǵı resýrstardyń sarqylýyna ákeldi. Búgingi tańda planetanyń kóptegen elderi óndiristik ekonomıkalyq ósýden bolatyn ekologıalyq shyǵyndardy túsine bastady, osyǵan baılanysty keıbir elder turaqty damýdyń ártúrli tujyrymdamalaryna, «jasyl» ekonomıka modelin qoldanýǵa kóshýde. Ońtústik Koreıa osy baǵytta birinshi bolyp «jasyl damý» tujyrymdamasyn ulttyq strategıa retinde iske asyrýdy jarıalady. Qazaqstan da ózge eldermen qatar «jasyl» ekonomıkaǵa ótý tujyrymdamasyn da qabyldady.

Jasyl ekonomıka – qoǵamnyń ál-aýqatyn saqtaı otyryp, tabıǵı resýrstardy turaqty paıdalanýǵa baǵyttalǵan ekonomıka, bul túpkilikti tutynylatyn ónimderdiń óndiris sıklyna oralýyn qamtamasyz etedi. «Jasyl» ekonomıkanyń birinshi kezektegi baǵyty – qazirgi kezde sarqylýǵa ushyraıtyn resýrstardy únemdi tutyný (paıdaly qazbalar – munaı, gaz), sonymen birge sarqylmas resýrstardy utymdy paıdalaný.

VI Astana ekonomıkalyq forýmynda sóılegen sózinde Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev: «Jasyl energıaǵa kóshý, jasyl tehnologıalardy engizý – bul jahandyq ekonomıkanyń ósip kele jatqan vektory. Qazaqstan óz  jerinde orasan zor tabıǵı resýrstardyń, onyń ishinde kómirsýtekterdiń bolýyna qaramastan, jańartylatyn energıa kózderin belsendi túrde damytýǵa nıetti. Bizdiń 2050 Strategıamyzda osyndaı mindetter qoıylǵan. Biz jyl saıyn «jasyl jańǵyrtý» qorlaryna ulttyq JİÓ-niń 2 paıyzy mólsherinde qarajat salýǵa nıettimiz. Munyń bári biz qabyldaǵan jasyl ekonomıkaǵa kóshý tujyrymdamasynda kórsetilgen».

Elimizdiń «jasyl ekonomıkaǵa ótý» tujyrymdamasyn iske asyrý úshin ınvestısıalar qajet, ony iske asyrýǵa qajetti jalpy ınvestısıalar 2014-2050 jyldar aralyǵynda jylyna orta eseppen 3-4 mıllıard dollarǵa baǵalanady. Qarjynyń basym bóligi jeke ınvestorlardan tartylady dep josparlanýda.

Birinshi negizgi salada Qazaqstan órshil maqsattar qoıyp, oǵan jetý úshin sharalar qabyldaıdy. Jańartylatyn energıa kózderine kún elektr stansıalary, bıootyn qondyrǵylary, jel elektr stansıalary, sý elektr stansıalary jáne basqa da elektr stansıalary jatady. Geografıalyq orny men klımattyq jaǵdaıyn eskere otyryp, Qazaqstan kún, jel jáne sý elektr stansıalaryn paıdalanýǵa basa nazar aýdarady. QR Energetıka mınıstrliginiń málimetteri boıynsha, ótken jyldyń sońynda Qazaqstanda jalpy qýattylyǵy 1050,1 MVt bolatyn 90 jańartylatyn elektr stansıasy jumys istedi (onyń 19-y jel, 30-y kún jáne 38-i elektr stansıalary). Bıylǵy jyly jalpy qýattylyǵy 605,5 MVt bolatyn taǵy 18 jańartylatyn energıa nysanyn paıdalanýǵa berý josparlanyp otyr. Qazaqstan 2030 jylǵa qaraı eldiń energıa júıesinde jańartylatyn energıa kózderin paıdalanýdy 10%-ke deıin arttyrýdy kózdep otyr, búginde bul kórsetkish 1%-ten sál asady.

Taǵy bir negizgi baǵyt – qaldyqtardy basqarý júıesin jetildirý. «Jasyl» ekonomıkaǵa kóshý tujyrymdamasyna sáıkes, eldegi qaldyqtardy qaıta óńdeý úlesin 2030 jylǵa qaraı 40%-ke deıin, al 2050 jylǵa qaraı 50%-ke deıin arttyrý kerek. Elde jylyna 5-6 mıllıon tonnaǵa deıin qatty qaldyqtar shyǵarylady. Qaldyqtardy basqarýdyń keshendi júıesiniń joqtyǵynan, qaldyqtardyń kóp bóligi ózdiginen úıindilerde qalady, ásirese aýyldy aımaqtarda. Bul sapasyz menedjment pen qaldyqtardy óńdeý júıesiniń damymaǵandyǵymen úılesedi. Osyǵan baılanysty Ekologıalyq kodekske qatty turmystyq qaldyqtardy qaıta óńdeý salasyn damytýǵa baǵyttalǵan túzetýler engizildi. Sondyqtan 2016 jyldan bastap polıgondarda myna zattardy kómýge tyıym salyndy:

- quramynda synap bar shamdar men qurylǵylar;

- metal synyqtary;

- qaldyq maılar men suıyqtyqtar;

- batareıalar;

- elektrondy qaldyqtar.

Ótken jyldyń 1 qańtarynan bastap plasmassa, makýlatýra, karton jáne qaǵaz qaldyqtary, áınek shyǵarý týraly tyıym kúshine endi. Kelesi jyldan bastap qurylys qaldyqtary men tamaq qaldyqtaryn shyǵarýǵa tyıym salý josparlanyp otyr.

Qaldyqtardy qaıta óńdeý máselesi tikeleı memleketke, onyń qandaı zańnamalyq bazany daıyndaıtynyna, ınvestorlardy qoqysty qaıta óńdeıtin zaýyttardyń qurylysyn qalaı yntalandyratynyna baılanysty. Osydan keıin bári azamattardyń qolynda, eger barlyǵy qoqystardy suryptap jatsa, quramynda synap bar shamdar men batareıalardy arnaıy konteınerge quıyp jatsa, eger qalada nemese aýylda múmkindik bolsa bolsa, makýlatýra men plasmassany qaıta óńdeýge qaıtarý kerek, al polıetılen paketterin paıdalaný barynsha azaıtylǵany jón. Qatty qaldyqtardy bólek jınaýdyń joǵary deńgeıi ony qaıta paıdalanýǵa múmkindik beredi, al tómengi deńgeıi qolaısyz, sondyqtan balalyq shaqtan bastap qaldyqtardy suryptaýǵa úıretý mańyzdy. Eýropa elderi qoqystardy iriktep jınaýǵa ondaǵan jyldarda qol jetkizgen.

Bıyl «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine energıa qaldyqtaryn basqarý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zań qabyldandy. Zańdy qabyldaý qatty turmystyq qaldyqtardy energıamen paıdalaný tujyrymdamasyn anyqtaıdy, olardy termıalyq óńdeýge arnalǵan obektilerdiń jumysyna qajetti talaptardy belgileıdi, qatty qaldyqtarmen jumys isteıtin elektr stansıalaryn qoldaý tetikterin engizedi jáne ınvestorlardyń osy segmentte jumys isteýi úshin qajetti jaǵdaılar jasaıdy.

Qazaqstan, kóptegen elder sıaqty, klımattyń ózgerýi máselesine úlken mán beredi. 2015 jyly jeltoqsanda jahandyq jylynýǵa qarsy turý úshin Jer atmosferasyna parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn azaıtýǵa baǵyttalǵan 1997 jylǵy Kıoto hattamasynyń ornyna klımat týraly Parıj kelisimi jasaldy. Alǵash ret Parıj kelisimi klımattyń ózgerýine tosqaýyl qoıý úshin barlyq álemdik derjavalardy biriktirdi jáne ázirlengen kelisim 2016 jyldyń 4 qarashasynda kúshine endi. Parıj kelisimi – BUU-nyń klımattyń ózgerýi jónindegi sheńberlik konvensıasy sheńberinde, ol iske asyryla bastaǵan atmosferadaǵy kómirqyshqyl gazyn azaıtý jónindegi sharalardy retteıdi. Kelisimniń negizgi maqsaty – ındýstrıaǵa deıingi dáýirge qatysty planetada ortasha temperatýranyń 2 gradýstan joǵary kóterilýine jol bermeý jáne múmkin bolsa, ony 1,5 gradýsqa deıin tómendetý. Keıinirek Amerıka Qurama Shtattary Parıj kelisiminen bas tartty, onyń shyǵýyn el úshin ádiletsiz ekonomıkalyq saldarmen túsindirdi. AQSH Memlekettik hatshysynyń sózine qaraǵanda, olar sońǵy jyldary atmosferaǵa shyǵaryndylaryn azaıtýǵa qol jetkizdi, óıtkeni parnıktik gazdar shyǵaryndylarynyń jalpy mólsheri 2005 jyldan 2017 jylǵa deıin 13%-ke azaıdy. Sondaı-aq, el «jasyl» energetıka salasyndaǵy zertteýlerdi, ınovasıalardy engizýdi jáne atmosferaǵa shyǵaryndylardy azaıtýdy jalǵastyrady.

Qazaqstan 2016 jyldyń 2 tamyzynda Parıj kelisimine qol qoıyp, keıin ony ratıfıkasıalady. Kelisimge sáıkes, Qazaqstan 2030 jylǵa deıin parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn 15% azaıtýǵa mindetteme aldy. Alaıda, bul jyldam proses emes, ony júzege asyrý úshin kúrdeli salymdar men problemany sheshýge jańashyl kózqaras qajet.

QR Ekologıa, geologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Maǵzum Mırzaǵalıevtiń aıtýynsha, qazirgi kezde Qazaqstandaǵy aýany lastaıtyn negizgi zattar kólik jáne energetıka salalary bolyp tabylady, ekojúıelerge júkteme jyl saıyn artyp keledi, al tabıǵı kómirtekti rakovınalarsyz, ıaǵnı ormandarsyz parnıktik gazdardyń konsentrasıasy tek óse túsedi.

Prezıdent óziniń bıylǵy 1 qyrkúıektegi Qazaqstan halqyna Joldaýynda eldi kógaldandyrý máselesin nazardan tys qaldyrmady, sondyqtan Q.J.Toqaevtyń aıtýynsha, 5 jyl ishinde 2 mıllıardtan astam aǵash otyrǵyzý josparlanyp otyr. Ormandardy otyrǵyzý, olardy qorǵaý jáne olardy durys ustaý Qazaqstandaǵy kómirqyshqyl gazynyń ornyn toltyrady. Bul aksıa aýany tazartýǵa ǵana emes, sonymen qatar Qazaqstannyń bıologıalyq ártúrliligine de tıimdi áser etedi, sonymen qatar ǵalamdyq jylynýmen kúresýge kómektesedi. Alaıda, otyrǵyzatyn aǵashtardy tańdaýǵa da jaýapkershilikpen qaraý kerek, aımaq ekojúıesine qolaıly aǵashtardy tańdaý kerek, sonymen qatar qazirdiń ózinde otyrǵyzylǵan jasyl jelekterge kútim jasaý júıesin jetildirý qajettiligin atap ótken jón.

«Tabıǵat – bul bizdiń ata-babalarymyzdan mıras bolǵan nárse emes, urpaqtarymyzdan qaryzǵa alǵan nárse». Jalpy alǵanda, adam ómirindegi zattardy, meıli ol kıim bolsyn, tamaq bolsyn, utymdy paıdalaný ındıkatıvti nemese ýaqytsha emes, júıeli bolýy kerek.

Basqa eldermen qatar, Qazaqstan da turaqty damý sharalaryn qabyldaýda, biraq tabysqa jetý memlekettiń, bıznestiń jáne azamattardyń birlesken kúshine baılanysty. Kásip bıznes paıdasyn ekologıalyq tazalyqtan joǵary qoımaýy kerek bolsa, memleket barlyq qajetti ınfraqurylymdy qurýy kerek, al azamattar jeke tulǵa jáne qoǵam retinde jaýapkershilikti mádenıetti túrde damytýy kerek, bul tabıǵat pen adamnyń úılesimdi tirshiligine ákeledi. Al tujyrymdama óz kezeginde ózgerip otyratyn syrtqy jaǵdaılarǵa baılanysty jetildirilip, naqtylanyp otyrady.

Erkejan Aryn